Çarpıtılmış Gerçekliklerin Ötesinde: Filistin, Büyülü Gerçekçilik ve İklimkurgu
Bu makalede araştırmacı Sanabel Abdel Rahman, Filistin edebiyatında büyülü gerçekçilik ve iklimkurgu türlerini inceliyor. Filistin’de devam eden soykırım bağlamında yazılan makalede Abdel Rahman odağına, “Filistinlilerin kolektif failliğinin, hayal gücünün ve gelecekteki özgürleşmesinin somutlaştığı dinamik ve yüklü bir mekân” yaratabilecek, “gerçekliğin ötesinde—büyülü bir gerçeklikte—işleyen kaleydoskopik edebî tarzlar” olarak nitelediği büyülü gerçekçilik ile iklimkurguyu yerleştiriyor. Nazım Hikmet Richard Dikbaş tarafından Türkçe’ye çevrilen metne Abdel Rahman’ın, büyülü gerçekçilik ve iklimkurguya yakınlığından ötürü seçtiği, Filistinli ressam Sager Al Qatil’e (1959-2004) ait bir dizi resim eşlik ediyor.
60 yaşındaki Mahfoza Oud’un, gözleri yumulu, bir zeytin ağacına sarıldığı fotoğraf, Filistin gerçekliğinin en yaygın bilinen imgelerinden biri.1 Mahfoza Oud’un arkasında İsrailli bir asker, cipine kurulmuş, aşağıya, ona bakmaktadır; yüzü güneş gözlüklerinin ve askerî kaskının ardında saklıdır. Mahfoza’nın ağaçları, 2005 yılında İsrailli yerleşimciler tarafından kesilmişti: İsrail’in Filistinlilerin mevcudiyetini topraklarından silme pratiği yeni bir olgu değil, ama şu anda Gazze ve Batı Şeria’da İsrailli askerler ve yerleşimciler tarafından gerçekleştirilen tam teşekküllü soykırım koşulları altında Filistin’in doğasına yönelik şiddet giderek artan oranda kin dolu bir çizgi takip ediyor. Ekim 2023’te Gazze’de soykırımın başlamasından bu yana İsrailli askerler ve yerleşimciler, artan bir şiddetle Filistinlilerin ağaçlarını köklerinden söküp yakıyor, besledikleri çiftlik hayvanlarını öldürüyorlar.2 İsrailli bir adamın Aralık 2023’te Kudüs’te bir Müslüman mezarlığının parmaklığına kesilmiş bir eşek kafası asması, İsraillilerin Filistin’deki insan ve hayvan yaşamına yönelik kolektif şiddet eylemlerinin yoğunlaşmasının simgesel bir örneği.3
Filistinlilerin topraklarıyla ve insanlar dışındaki hayatla ilişkileri bu tür grotesk davranışlarla taban tabana zıttır. Filistin edebiyatındaki büyülü gerçekçi tarzı, özellikle de yerel iklimkurgu yazını ile diyalog hâlinde incelemek, bu ilişki hakkında keskin ve kapsamlı kavrayışlar sunar. Bu tür bir çalışma aynı zamanda, Filistinlilerin topraklarına yönelik kavramsallaştırmalarını, sevgi ve bağlılık pratiklerini ve beraberinde, bütün bunları katliamlar karşısında savunma konusundaki kararlılıklarını anlamamıza yardımcı olur.
Sager Al Qatil, İsimsiz, 1990. Zawyeh Gallery izniyle.
Filistin (Büyülü) Gerçekçiliği
İlk olarak “Filistin gerçekçiliği” terimini değerlendirelim. Filistin araştırmaları alanında yazılmış birçok kitapta belgelendiği üzere, Filistin edebiyatına ve yaşamına sıklıkla gerçekçilik veya bilhassa travma merceğinden bakılır.4 Bu edebî gelenek sıklıkla, 1967 Arap-İsrail Savaşı’ndan sonraki dönemde hâkim olan, 1967 sonrası “Arap gerçekçiliği”nin bir uzantısı olarak anlaşılır. Filistin’de gerçekçi edebiyat; belgesel, toplumsal ve şiirsel gerçekçiliklerde biçimlenir.
Bu mercekler, mevcut gerçeklikleri yakalamakta isabetli olsalar da, örneğin sürgün veya mülteci deneyimlerinden şiddete dayalı yerleşimci sömürgeciliği altında gündelik yaşama ve “mevcut-namevcut” Filistinli olgusuna uzanan Filistin yaşamının nüanslarını ve çelişkilerini yakalamakta sıklıkla yetersiz kalır.5 (Katıksız) bir gerçekçi bakış, Filistinlilerin eylemliliğini ve özgürleşmiş gelecek rüyalarını katı gerçekler ile travma mecazları içerisine hapseder. Bu da, Filistinlileri şimdiki zamanda dondurarak onların geçmişi anlama ve geleceğe yönelik eyleme geçme becerilerini neredeyse imkânsız kılar.
Bu muammayı aşmak için büyülü gerçekçilik seferber edilebilir. Gerçekliğin ötesinde—büyülü bir gerçeklikte—işleyen kaleydoskopik bir edebî tarz olarak büyülü gerçekçilik, Filistinlilerin mevcudiyetini ve failliğini yeniden tesis etmede önemli bir rol oynayabilir. Araştırmamda büyülü gerçekçiliği yerleşimci ve sömürgecilik-sonrası bağlamları incelemede bir araç olarak kullandım. Bu araç, benim gözümde, Filistinlilerin kolektif failliğinin, hayal gücünün ve gelecekteki özgürleşmesinin somutlaştığı dinamik ve yüklü bir mekân yaratabilecek kudreti taşıyor.
Sager Al Qatil, İsimsiz, 1990. Zawyeh Gallery izniyle.
“Büyülü gerçekçilik” terimi ilk olarak, 20. yüzyılın başında görsel sanatlar alanında kullanıldı, ancak daha sonra biçim değiştirerek bir edebiyat akımının ismi oldu. Genellikle Latin Amerika edebiyatı bağlamında, Gabriel García Márquez, Jorge Luis Borges ve Isabel Allende gibi yazarların yapıtlarında ele alınır. Arapça ve Filistinli büyülü gerçekçilik ise yeterince incelenmemiştir.
Büyülü gerçekçilik hâlen tarifi zor bir terim. En geniş anlamıyla, “sıradan, gündelik gerçekçiliği tuhaf, ‘olanaksız’, mucizevi olaylar ve güçler ile karıştırıp aksatan bir kurmaca türü” olarak tanımlanıyor.6 Genellikle fantezi, spekülatif kurgu veya bilimkurgu, gerçeküstücülük, absürdizm ve Gotik akımlarıyla aynı solukta anılıyor. Büyülü gerçekçiliğe melez bir edebî tarz olarak yaklaşarak bu farklı akımlardan toplanacak bileşenler, sürekli dönüşen “siyasi gerçekçilik”lerin çerçeve ve biçimlerine şırınga edilebilir.
Bu durum özellikle Filistin söz konusu olduğunda önemli ve geçerli, çünkü Filistin özgürleşme mücadelesinin kendisi, saptırılmış maddi gerçekliklerle uğraşıyor. Filistin’e dair gerçekliklerin çarpıtılma biçimleri, toprağın fiziki işgali, evlerin yıkılması, bu topraklardaki ağaçların sökülmesi, roket saldırıları ve maddi yapıların yıkımından öteye uzanıyor; bu çarpıtmalar aynı zamanda şehit etme, sakat bırakma, katliam, hapis, işkence, tecavüz ve Filistinlilerin görme veya koku alma gibi duyularının yok edilmesi örneklerinde olduğu gibi, bedensel mekânı da hedef alıyor. Bunlara hafızanın silinmesi ve yinelenen kâbuslar kadar mültecilik ve sürgün gibi, hareketliliğe yönelik tehditler de dâhil. Tüm bunlar, İsrail’in sistemli toprak gaspı, etnik temizlik, Filistin evlerinin yıkılıp mahallelerinin mutenalaştırılması ve Filistinlilerin hapsedilmesi, sakat bırakılması, öldürülmesi ile anlamdaş. Gazze’de Filistinlilere yönelik süregelen soykırımda tecavüz, ölü bedenlerin tahrip edilmesi (yaşayan veya ölü Filistinlilerin üzerinden tankla geçilmesi sık rastlanan bir olgu hâline gelmiş durumda) ve mültecilerin çadırlarında yakılması gibi dehşet verici anlatılara tanık olunuyor. Haberlerde gündelik olarak aktarılan bu tanıklıklar, İsrail’in Filistinlileri öldürme arzusunun yanı sıra, en ayrıntılı kurgu eserlerde bile hayal edilemeyecek derecede dehşet verici ölüm biçimlerini test etme arzusunu da ortaya koyuyor.
Büyülü gerçekçiliğin, gerçek ile büyülü olanın çelişkisizce bir arada var olduğu, görünürde mantığa aykırı bileşimi göz önünde bulundurulduğunda, bu edebî tarzın “gerçekçilik”teki temeli siyasi ve devrimci bir potansiyel taşır. Büyülü boyutu ise bu potansiyeli destekleyerek genellikle yerleşimci ve sömürgecilik-sonrası bağlamlardan kaynaklanan sıradışı gerçeklikleri vurgular. Filistin söz konusu olduğunda da durum budur.
Sager Al Qatil, İsimsiz, 1999. Zawyeh Gallery izniyle.
Birçok büyülü gerçekçi metinde belli figürler, mecazlar, geçişler ve dönüşümler yinelenir. Filistin örneğinde bu bileşenler, bir yandan Filistin hafızasını canlı tutup diğer yandan umut ve failliği ön plana alarak asli rol oynarlar. Örneğin mitsel yaratıkların gücü, İsrail şiddetinin ölümcül tehdidini aşar. Bunu, farāsha (kelebek) figürünün İsrail’in elastiki sınırlarını görülmeden delip geçebildiği, Filistin’in kayalıkları ve sularında yaşayan mitsel oğlan Badran’ınsa çağrıldığında Filistinlileri İsrail tehlikesinden kurtardığı (Emile Habiby’nin aynı adlı romanında aktarılan) “Saraya Bint al-Ghoul” masalında görüyoruz.7
Hayaletler ve Eko-Gerçeküstücülük
Filistinlilerin doğayla bağlantısını büyülü gerçekçilik türü bağlamında açıklamak için “eko-gerçeküstücülük” terimini öneriyorum. Bu terim, büyülü gerçekçilik çerçevesinde Filistinlilerin toprakla bağını yansıtan gerçeküstü örnekleri kapsıyor. Söz konusu bağ ise erkeğin dişi toprağı kurtardığı cinsiyetlendirilmiş ikiliklerin ötesine geçerek, gerçeküstü çağrışımlara ve gizilgüçlere uzanıyor. Bu tür bir eko-gerçeküstücülük örneği, Shaykha Hlewā’nın “Mi’at Hikaya wa Ghaba”sında [Yüz Hikâye ve Bir Orman] bulunabilir.8 Hikâyede, genç bir kadın kendisini gerçek anlamıyla toprağa yapıştırıp omzunda çiçek açan bir dal yetiştirir; bir ağaç kendi köklerini topraktan sökerek genç kadını bir yangından kurtarır, sonra tekrar köklenir. Hlewā, eko-gerçeküstücülüğü bu şekilde kullanarak, yaklaşan felaket karşısında Filistinlilerin failliğine dair bir olasılık sunar.
Güncel edebiyattaki buna benzer eko-gerçeküstücü örnekler, Filistin edebiyatının bazı alanlarındaki gelişim ve dönüşümleri yansıtır; Filistinliler ile toprakları arasındaki asal ilişkiyi betimlerken özel bir işlev üstlenir. Bu ilişkiler, rüya ve kâbus mekânlarında tekrar ettiklerinden gerçeküstücüdürler. Rüyalar, daha sıklıkla da kâbuslar, büyülü gerçekçiliğin gerçeküstücü hatlarını oluşturur. Nekbe’den bu yana kolektif ruha verilen hasarı yansıttıkları gibi, gelecekteki özgürleşmeye dair hayallerden de dem vurarak Filistinlilerin azmine güç katarlar.
Gabriel García Márquez’den Toni Morrison ve Mahmud Derviş’e, hayaletler büyülü gerçekçilik akımında merkezî bir rol oynarlar. Filistinli hayaletler genellikle şehitlerin bedeninden yükselir; şehadet ve toprakla bağ gibi Filistin’e özgü, geleneksel mecazların yeniden düşünülmesi ve çerçevelenmesine yardımcı olurlar. Hayaletler, genellikle eşiklerde ya da üçüncü mekânlarda dolanırlar. Şehitlerin bedenlerinden çıkıp yaşayanları ziyaret ettiklerinde Filistinliler tarafından gerçek kabul edilirler; hatta bazen, İlyas Huri’nin Güneşin Kapısı adlı romanında temsil edilen Avrupalı karakterler gibi, Filistin’in trajedilerini tiyatro oyununa dönüştürmek isteyen yabancı izleyicilerin bakışından korunurlar.9 Dirayet ve direniş pratiklerini beslemenin yanı sıra birçok Filistinli hayalet, suçluluk hissini de uyandırır; daha önce bahsi geçen Saraya’nın sudan çıkıp, uzun sürgün yıllarının ardından Filistin’e dönen anlatıcısına dokunaklı bir şekilde sorduğu gibi: “Bizi unuttun mu?”10 Bu tür bir yüzleşme Filistinlilerin, fiziksel silinişin yanı sıra hafızadan silinişten de muzdarip mekânlarının çarpıtılmasına meydan okur.
“A Glossary of Haunting” [Musallat Olmanın Terimler Sözlüğü] başlıklı makalelerinde Eve Tuck ile C. Ree, sömürgeleştirme sonrasında meydana çıkan hayaletimsi varlıkların bir dağarcığını oluştururlar.11 Yazarlar şu yorumla söze başlarlar:
“[…] dağarcık, ev sahibi olmadan beliriyor—belki kaybolduğundan, canlı canlı gömüldüğünden veya henüz yazılmakta olduğundan. Belki de ben yedim onu. [...] Bu dağarcık adalet hakkında [...]. Yanlışları düzeltmek (ve bazen yanlışlamak) hakkında; musallat olan hayaletler, merhamet, canavarlar, kuşaktan kuşağa aktarılan borç, korku filmleri ve bütün bunların yerleşimci sömürgeciliğini, intikamı, sömürgesizleştirmeyi anlamak açısından ne ifade edebileceği hakkında.”12
Tuck ve Ree, Agent O [Ajan O], beloved [sevilen], decolonization [sömürgesizleştirme], cyclops [tepegöz], monsters [canavarlar], revenge [intikam] gibi terimlerin tanımlarını sunuyorlar. Çalışmalarını “fraktal; hem tikel hem geneli içeren ve yerleşimci-sömürgeci bilginin kurallarını ihlal eden” bir terimler sözlüğü olarak niteliyorlar.13 “A” bölümünü, “Amerikan tedirginlikleri, yerleşimci-sömürgeci korkuları” başlığıyla açıp “yerleşimci sömürgeciliği,” diye açıklıyorlar, “öldürülebilir kılınmış olanın, bir zamanlar ve gelecekte hayalet olanların, yok edilen ama aynı zamanda her kuşakta yeniden var edilenlerin yönetimidir.”14 Musallat olmanın, “yerleşimci toplumun masumiyet ve uzlaşma güvenceleriyle yatışmayacak, sürekli hatırlama ve hatırlatmaya”15 meydan okuduğunu belirten yazarların muhakemesi şu cümlede özetleniyor: “Hayaletler için musallat olma çözümün kendisidir; çözülmesi gereken şey değil.”16
Sözlükte, Filistinli ve yerel şehadete dair poetikalar ve faillikler arasında büyülü gerçekçi tarzda bağlantılar gözlemlenebilir. Yerel hayaletbilim ve Filistinli büyülü gerçekçi şehadet, yerleşimci-sömürgeci şiddetle hem fiziksel hem metafiziksel olarak inkâr edilenler ve sömürgeleştirilenler için potansiyel yüklü alanlar açar. Ölümden sonra bile fail olabilme ihtimali, yerleşimci sömürgeciliğinin hâkimiyetini ve sömürgecilerin iktidarını zayıflatır.
Sager Al Qatil, İsimsiz, 1999. Zawyeh Gallery izniyle.
Bu olgu, Ibtisam Azem’in The Book of Disappearance [Yok Oluşun Kitabı] adlı romanında gözlemlenebilir.17 Romanın sonunda, bir gece tüm Filistinlilerin gizemli bir şekilde kayboluverdikleri büyülü bir olayın ardından Filistinli hayaletlerin İsrailli yerleşimcilere musallat oldukları ima edilir. Filistinlilerin aniden ve zorla kayboluşu, Filistinlilerin varlığının sona ermesine dair İsrail toplumunun her kesimine sirayet etmiş, köklü arzunun gerçekleşmesi olarak sunulur. Bu da, Tuck ile Ree’nin “sömürgesizleştirme, hayaletlerle ilgilenmek ve onlara uygulanmış şiddetin yaygın inkârına son vermek anlamına gelmelidir” ifadesiyle uyumludur.18 Bu durum, Sinan Antoon’un Yok Oluşun Kitabı’na yazdığı sonsözde şöyle yankılanır: “Ölülerin hayaletleri musallat olmaya, adalet ve tanınma talep etmeye devam edecekler; yaşayanlar da yazacak ve hatırlayacaklar.”19
Yerel İklimkurgu Edebiyatı
Yerel iklimkurgu edebiyatı, bu tür hayaletlerle ilgilenmek için cömert alanlar açar; bir yandan da işgal altındaki topraklara, kendilerini yerleşimci sömürgeciliğinden özgürleştirmeleri için güç kazandırır. Kolektif mücadeleye ve özgürleşmiş imgelemlere sadık kalarak, yerleşimci sömürgeciliğinin hükmü altında doğaya yönelik saklı kalmış şiddeti ortaya serer. Briggetta Pierrot ve Nicole Seymour, yerel araştırmalarda iklimkurgunun yerini “Contemporary Cli-Fi and Indigenous Futurisms” [Güncel İklimkurgu ve Yerel Fütürizmler] başlıklı makalelerinde ayrıntılarıyla çözümlerler.20 Yazarlar, gazeteci Dan Bloom’un iklim değişikliği ve felaketine odaklı spekülatif edebiyat kategorisine verdiği bu ismin kökenlerinin altını çizer ve kapsamını eleştirirler. Pierrot ve Seymour’un eleştirileri, iklimkurgu metinlerinin, yerleşimci sömürgeciliğinin nasıl iklim felaketlerine sebep olduğu meselesine değinmediği iddiasına odaklanır.
Pierrot ve Seymour, iklimkurgu türüne dair çeşitli yaklaşımlar sunar, ancak çoğu vakada yerel deneyimlerin ya namevcut ya da temellük edilmiş olduğunda ısrar ederler. Bahisleri geçtiğinde de yerel deneyimler ve toprakla bağlantıları kabaca eklenir; burada amaç sadece “temelden yoksun bir bilgelik kaynağı ve bir çokkültürlülük cilası sağlamak”tır.21 Yazarlara göre, iklimkurguya yoğunlaşan ileri düzey üniversite derslerinde yapıtlarla ilgili incelemeler genellikle “yerel halklardan, ancak deneyimleri ve geleneklerini yok saymak, hatta bazen de bunları temellük etmek pahasına bahsediyorlar.”22
İklim krizini tarif ederken sıklıkla başvurulan ampirist yaklaşım—CO2 salımının ölçümü, sera etkisi, asit yağmuru, depremler, nörofizyolojik araştırmalar, yükselen deniz seviyeleri—bir ölçüde yerinde olsa da, aynı zamanda yerel halkların biriktirdiği ve paylaştığı, binlerce yıllık yaşanmışlığa dayalı bilgi ve deneyimi olumsuzlama işlevi görüyor. (Pierrot ve Seymour’un atıfta bulunduğu) Rebecca Evans da bu eğilimin altını çizer: “Popüler iklim-felaketi anlatıları, hâlihazırda süregelen ancak göz ardı edilen çevre ve iklim adaletsizliklerine değil, beyaz Batılı ayrıcalıklarının gelecekte istikrarsızlaştırılmasına odaklanır.”23 Pierrot ve Seymour, aynı metnin devamında daha da ileri giderek, “bazı ana akım iklimkurgu metinlerinin, bilerek ya da bilmeyerek, büyük oranda yerleşimci sömürgeciliğini meşrulaştırma işlevi gördüğünü” öne sürerler.24
İklimkurgu üzerine çalışmalar sıklıkla bu türün, bilimkurgu edebiyatından miras kalmış endişe verici bir özelliğinden bahsetmeyi göz ardı eder: Dünyayı yaklaşan bir felaketten kurtaran tek, genellikle beyaz erkek bir kahramanda ısrar. Tuck ve Ree korku filmleri hakkında benzer bir gözlemde bulunarak şöyle yazarlar:
“Amerika Birleşik Devletleri’nde ana akım filmler, özellikle de korku filmleri, tamamen masum ama yine de canavarların veya ruhların saldırısına uğrayan kahramanla fazlasıyla meşguldürler. [...] Kahraman, film boyunca yanlışları düzeltir, canavarın üstesinden gelir, hortlakları gömer, eksik ayini icra eder ve bunların hepsini bir dizginleme eylemi olarak yapar.”25
Bu arada, Pierrot ile Seymour, ilk defa April Anson’ın kullandığı önemli bir terimi devreye sokar: “Yerleşimci kıyametçiliği”. Burada “‘olağanüstü hâl’ hikâyesi, yerleşimci devletin toprak üzerindeki beyaz iddialarına hizmet eder.”26 Anna E. Younes’in ufuk açıcı makalesi “Palestinian Zombie: Settler-Colonial Erasure and Paradigms of the Living Dead” [Filistinli Zombi: Yerleşimci-Sömürgeci İmha ve Yaşayan Ölülerin Paradigmaları], bu açıdan aydınlatıcıdır.27 Younes, zombi figürünü Filistin bağlamına, kapitalizm altında toprak fethi ve imhası çerçevelerine yerleştirir. “20. yüzyıldan bu yana,” diye yazar Younes, “beyaz (soykırımcı) bir bakış, zombi mitini sonunda insan eti yiyen bir figüre dönüştürmüştür; bu figür, yönsüz bir şekilde dolaşır ve yeryüzünden silinmesi gerekmektedir.”28 Ardından, bu zombi figürünün sömürgeci kapitalizmden nasıl çıktığını anlatır: “Bugün zombiler kapitalizmin artık nüfuslarını temsil etmektedir: Edilgendirler ve siyasi projelerden dışlanmıştırlar.”29 Bu okumada, Batılı düzenin tekrar tesis edilmesi için imha edilmesi gereken nihai zombi, Filistinli zombidir.
Bu yerleşimci-sömürgeci anlatılarda, fethedilen toprakları zombi tortularından temizlemek kahramanın “misyonu”, hatta belki de “kaderi” hâline getirilir. Yerel olmayan iklimkurgu ve bilimkurgu edebiyatındaki bu tür bireyselci yaklaşımlar, vurgusu halkta, toplulukta, kolektifte, gelenekte olan büyülü gerçekçilikte—ve bilhassa eko-gerçeküstücülükte—karşımıza çıkan tahayyüllerin kolektif emeğini olumsuzlar.
Halk Masalları ve Bilimkurgu
İnsan elinden çıkma sömürgeci felaketle nasıl başa çıkılacağına dair bu tekbenci görüşe hem Filistin halk masallarında hem de güncel edebiyatında sürekli meydan okunur. Örneğin “Bit” başlıklı halk masalında, bir pirenin kocası tandıra düşüp kömür olunca bir Filistin köyünün tamamı, bir yas eylemi olarak kendi kendini yok eder.30 Masal bitin kocası pireden ekmek pişirmesini istemesiyle başlar, ancak koca ekmek pişirirken tandıra düşer ve ölür. Bit, kocasının yasını tutmak için yüzüne kurum sürer ve köyde dolaşarak nehre, keçiye, ağaca ve diğerlerine başına geleni anlatır. Kolektif bir yas eylemi olarak, ağaç kendi dallarını kırar, nehir kendi yatağını kurutur, keçi kendini sakatlar ve bu, tüm köy kendini yok edene dek devam eder. Bu halk masalında ele alındığı üzere Filistin kültüründe insan-ötesi dayanışmanın tezahürü, ulus olarak bir araya gelme gerekliliğinde ısrar etmekle kalmaz, aynı zamanda toprağın kendi varlığı üzerinde söz sahibi olmasına ve toplulukların inşasına etkin bir şekilde katılmasına olanak tanır.31 Bu da Filistinlilerin zorla çıkartıldıkları yerlerle bağlantısını güçlendirir; toprağın özgürleştirilmesinin tahayyül edilebileceği ve gerçekleştirilebileceği sınırları aşan ilişkilere ve geleceklere işaret eder.
Sager Al Qatil, Hayat Ağacı, 1999. Zawyeh Gallery izniyle.
Ana akım iklimkurgu edebiyatında eylemlilik, birlik ve dayanışma mekânlarının yokluğu, yerleşimci-sömürgeci ve kapitalist sistemlerin dışında, eleştirel ve kapsamlı bir şekilde yerel ve yerli deneyimleri dâhil etme ihtiyacını gündeme getirir. Topraklarından koparılanlar, bu yerler doğal zenginlikleri uğruna “keşfedilmeden” önce yüzlerce, hatta binlerce yıldır yaşadıkları yerlerde nasıl doğru bir şekilde tekrar karşılanabilirler? Yerleşimci sömürgeciliğinin ve emperyalizmin eleştirisi olmadan iklimkurgu neye benzer? Toprak ve iklime dair yerel bilgi biçimlerini ciddi akademik soruşturmaya nasıl tabi tutabiliriz?
Palestine +100 adlı antolojinin editörü Basma Ghalayini ile Comma Press’in kurucularından Ra Page arasındaki sohbette de, bilimkurgu türünün sömürgeci kökenlerinden bahsediliyor.32 Ghalayini ve Page, 1948’deki Nekbe’den yüz yıl sonra Filistin’de geçen bilimkurgu öykülerini bir araya getiren antolojiden bahsederken, bilimkurgunun gezegen-ölçeğindeki temel arzusunun, yani Dünya’nın ötesindeki uzak yerleri işgal etme arzusunun altını çiziyorlar. Bir tür olarak bilimkurgu hakkındaki bu eleştirel sohbetten, iklim felaketlerine sebep olmuş ve olmaya devam eden yerleşimci sömürgeciliği, emperyalizm ve kapitalizmin koşullarını herhangi bir şekilde eleştirmeden ortaya koyulduğu ölçüde iklimkurgunun da benzer tuzaklara düşmeye müsait olduğu sonucu çıkıyor.
Filistinli yazarların bilimkurgu klişelerini ıslah etmeye yönelik çabalarına benzer şekilde, iklimkurgunun Latin Amerika’daki yerel örnekleri de bu edebî türü yolundan saptırıyor. Dominikli yazar Rita Indiana’nın romanı Tentacle [Duyarga], zamanı manipüle edebilen ve insanların toplumsal cinsiyetler arasında geçiş yapmasını sağlayan büyülü güçlere sahip bir denizşakayığı etrafında gelişir.33 Bu denizşakayığının aynı zamanda insanları zorla birtakım kaleydoskopik maddi gerçekliklerin içine sokma gücü de vardır. Romanın kahramanlarından biri, yaratığın duyargası tarafından sokulduktan sonra paralel bir gerçekliğe itilen sanatçı Argenis’tir. Argenis, bir yandan şehrin sömürge tarihini vurguncu bir korsanın34 emrinde bir işçi olarak baştan yaşamak, diğer yandan mevcut zamanda bir güncel sanatçı olarak hayatına devam etmek zorunda bırakılır; dolayısıyla aynı yerde ama farklı zamanlarda iki hayat yaşar.
Zehirli bir canlı olan denizşakayığı doğanın karşı saldırısının bir tezahürüdür. Romanda denizşakayığının insanlara tarihi gerçekten yeniden yaşatan büyülü güçleri vardır; bu tarihe sömürgeleştirmenin kökenleri de dâhildir. Bu da insanlarla doğa arasında eko-gerçeküstücü bir ilişki; tam da Argenis’in mevcut zamanda yaşadığı iklim felaketlerine yol açan yerleşimci-sömürgeci fanteziler uğruna feda edilmiş bir ilişki uyandırır zihinde.
Tam da bu doğada (ya da “gerçek”/maddi dünyada) Filistinli şehitlerin kanı bir başka canlıyı büyütür: Denizşakayığını [sea anemone] değil, onunla aynı adı taşıyan dağ lalesini [anemone], yani Filistin kültürünün güçlü bir simgesini. “Anemon”un yerel Latin Amerika ve Filistin edebî yapıtlarında hem deniz hem de çiçek biçimiyle varolması, harikulade bir eşseslilik rastlantısının ötesinde, bu kültürlerin topraklarıyla olan bağları, topraklarına duydukları sevgi ve topraklarını kaybedişleri aracılığıyla paylaştıkları tarihlerin çarpıcı bir işaretine dönüşür.
Bu yazı, Filistin büyülü gerçekçiliğinin ve yerel (eleştirileriyle birlikte) iklimkurgu edebiyatının, kutsallaştırılmış bilgi, deneyim ve toprağa gösterilen özen aracılığıyla, dünyayla etkileşim yollarımızı zenginleştirebileceğini göstermeye çalıştı. Kapitalizm ve diğer yayılmacı yaşam biçimleri asla bu hedeflere ulaşamaz. Filistin büyülü gerçekçiliği ile yerel iklimkurgu yaklaşımları arasındaki üretken örtüşme, iklim felaketinin etkilerini tersine döndürme umutlarını canlandırıyor. Bu da Kaplumbağa Adası’ndan Filistin’e, topraklarını düşleyen, bu uğurda ölen, halklarının özgürleşmesi için çabalayan yerel ve sömürgeleştirilmiş halklara faillik ve güç veriyor.
Sager Al Qatil, İsimsiz, 1985. Zawyeh Gallery izniyle.
Related activities
-
HDK-Valand
Climate Forum I
The Climate Forum is a space of dialogue and exchange with respect to the concrete operational practices being implemented within the art field in response to climate change and ecological degradation. This is the first in a series of meetings hosted by HDK-Valand within L'Internationale's Museum of the Commons programme.
-
–Van Abbemuseum
The Soils Project
‘The Soils Project’ is part of an eponymous, long-term research initiative involving TarraWarra Museum of Art (Wurundjeri Country, Australia), the Van Abbemuseum (Eindhoven, Netherlands) and Struggles for Sovereignty, a collective based in Yogyakarta, Indonesia. It works through specific and situated practices that consider soil, as both metaphor and matter.
Seeking and facilitating opportunities to listen to diverse voices and perspectives around notions of caring for land, soil and sovereign territories, the project has been in development since 2018. An international collaboration between three organisations, and several artists, curators, writers and activists, it has manifested in various iterations over several years. The group exhibition ‘Soils’ at the Van Abbemuseum is part of Museum of the Commons. -
–VCRC
Kyiv Biennial 2023
L’Internationale Confederation is a proud partner of this year’s edition of Kyiv Biennial.
-
–MACBA
Where are the Oases?
PEI OBERT seminar
with Kader Attia, Elvira Dyangani Ose, Max Jorge Hinderer Cruz, Emily Jacir, Achille Mbembe, Sarah Nuttall and Françoise VergèsAn oasis is the potential for life in an adverse environment.
-
MACBA
Anti-imperialism in the 20th century and anti-imperialism today: similarities and differences
PEI OBERT seminar
Lecture by Ramón GrosfoguelIn 1956, countries that were fighting colonialism by freeing themselves from both capitalism and communism dreamed of a third path, one that did not align with or bend to the politics dictated by Washington or Moscow. They held their first conference in Bandung, Indonesia.
-
Institute of Radical ImaginationMuseo Reina Sofia
Cinema as Assembly
Cinema as Assembly investigates cinema as a space of social gathering and political engagement that prefigures and enacts forms of living beyond colonial capitalism.
-
–Museo Reina Sofia
Sustainable Art Production
The Studies Center of Museo Reina Sofía will publish an open call for four residencies of artistic practice for projects that address the emergencies and challenges derived from the climate crisis such as food sovereignty, architecture and sustainability, communal practices, diasporas and exiles or ecological and political sustainability, among others.
-
–Van Abbemuseum
Maria Lugones Decolonial Summer School
Recalling Earth: Decoloniality and Demodernity
Course Directors: Prof. Walter Mignolo & Dr. Rolando VázquezRecalling Earth and learning worlds and worlds-making will be the topic of chapter 14th of the María Lugones Summer School that will take place at the Van Abbemuseum in Eindhoven.
-
–tranzit.ro
Non-Western Technologies for the Good Life
The experimental course ‘Non-Western Technologies for the Good Life’ (November 2023–May 2024) celebrates as its starting point the anniversary of 50 years since the publication of Tools for Conviviality, considering that Ivan Illich’s call is as relevant as ever.
-
–MSN
Archive of the Conceptual Art of Odesa in the 1980s
The research project turns to the beginning of 1980s, when conceptual art circle emerged in Odesa, Ukraine. Artists worked independently and in collaborations creating the first examples of performances, paradoxical objects and drawings.
-
–Moderna galerijaZRC SAZU
Summer School: Our Many Easts
Our Many Easts summer school is organised by Moderna galerija in Ljubljana in partnership with ZRC SAZU (the Research Centre of the Slovenian Academy of Sciences and Arts) as part of the L’Internationale project Museum of the Commons.
-
–Moderna galerijaZRC SAZU
Open Call – Summer School: Our Many Easts
Our Many Easts summer school takes place in Ljubljana 24–30 August and the application deadline is 15 March. Courses will be held in English and cover topics such as the legacy of the Eastern European avant-gardes, archives as tools of emancipation, the new “non-aligned” networks, art in times of conflict and war, ecology and the environment.
-
–MACBA
Song for Many Movements: Scenes of Collective Creation
An ephemeral experiment in which the ground floor of MACBA becomes a stage for encounters, conversations and shared listening.
-
–Institute of Radical Imagination
Gathering into the Maelstrom
‘Gathering into the Maelstrom’ in Venice at Sale Docks is a four-day programme curated by Institute of Radical Imagination (IRI) and Sale Docks.
-
–Institute of Radical Imagination
Gathering into the Maelstrom (exhibition)
‘Gathering into the Maelstrom’ is curated by Institute of Radical Imagination and Sale Docks within the framework of Museum of the Commons.
-
–M HKA
The Lives of Animals
‘The Lives of Animals’ is a group exhibition at M HKA that looks at the subject of animals from the perspective of the visual arts.
-
–SALT
Warm Earth Sounds for Plants and the People Who Love Them
‘Warm Earth Sounds for Plants and the People Who Love Them’ is a series of sound installations by Özcan Ertek, Fulya Uçanok, Ömer Sarıgedik, Zeynep Ayşe Hatipoğlu, and Passepartout Duo, presented at Salt in Istanbul.
-
–SALT
Sound of Green
‘Warm Earth Sounds for Plants and the People Who Love Them’ at Salt in Istanbul begins on 5 June, World Environment Day, with Özcan Ertek’s installation ‘Sound of Green’.
-
Museo Reina Sofia
Palestine Is Everywhere
‘Palestine Is Everywhere’ is an encounter and screening at Museo Reina Sofía organised together with Cinema as Assembly as part of Museum of the Commons. The conference starts at 18:30 pm (CET) and will also be streamed on the online platform linked below.
-
–Museo Reina Sofia
Open Call: Research Residencies
The Centro de Estudios of Museo Reina Sofía releases its open call for research residencies as part of the climate thread within the Museum of the Commons programme.
-
HDK-Valand
Climate Forum II
The Climate Forum is a series of online meetings hosted by HDK-Valand within L’Internationale’s Museum of the Commons programme. The series builds upon earlier research resulting in the (2022) book Climate: Our Right to Breathe and reaches toward emerging change practices.
-
HDK-Valand
Climate Forum III
The Climate Forum is a series of online meetings hosted by HDK-Valand within L’Internationale’s Museum of the Commons programme. The series builds upon earlier research resulting in the (2022) book Climate: Our Right to Breathe and reaches toward emerging change practices.
-
HDK-Valand
Book Launch: Collective Study in Times of Emergency, Gothenburg
with Nick Aikens (L'Internationale Online / HDK-Valand) and Mills Dray (HDK-Valand), 17h00, Glashuset
-
Moderna galerija
Book Launch: Collective Study in Times of Emergency, Ljubljana
with Nick Aikens (L'Internationale Online / HDK-Valand), Bojana Piškur (MG+MSUM) and Martin Pogačar (ZRC SAZU)
-
WIELS
Book Launch: Collective Study in Times of Emergency, Brussels
with Nick Aikens (L'Internationale Online / HDK-Valand), Subversive Film and Alex Reynolds, 19h00, Wiels Auditorium
-
–
Kyiv Biennial 2025
L’Internationale Confederation is proud to co-organise this years’ edition of the Kyiv Biennial.
-
–MACBA
Project a Black Planet: The Art and Culture of Panafrica
Curated by MACBA director Elvira Dyangani Ose, along with Antawan Byrd, Adom Getachew and Matthew S. Witkovsky, Project a Black Planet: The Art and Culture of Panafrica is the first major international exhibition to examine the cultural manifestations of Pan-Africanism from the 1920s to the present.
-
–M HKA
The Geopolitics of Infrastructure
The exhibition The Geopolitics of Infrastructure presents the work of a generation of artists bringing contemporary perspectives on the particular topicality of infrastructure in a transnational, geopolitical context.
-
–MACBAMuseo Reina Sofia
School of Common Knowledge 2025
The second iteration of the School of Common Knowledge will bring together international participants, faculty from the confederation and situated organisations in Barcelona and Madrid.
-
–SALT
The Lives of Animals, Salt Beyoğlu
‘The Lives of Animals’ is a group exhibition at Salt that looks at the subject of animals from the perspective of the visual arts.
-
–SALT
Plant(ing) Entanglements
The series of sound installations Warm Earth Sounds for Plants and the People Who Love Them ends with Fulya Uçanok’s sound installation Plant(ing) Entanglements.
-
–Museo Reina Sofia
Sustainable Art Production. Research Residencies
The projects selected in the first call of the Sustainable Art Practice research residencies are A hores d'ara. Experiences and memory of the defense of the Huerta valenciana through its archive by the group of researchers Anaïs Florin, Natalia Castellano and Alba Herrero; and Fundamental Errors by the filmmaker and architect Mauricio Freyre.
-
NCAD
Book Launch: Collective Study in Times of Emergency, Dublin
with Nick Aikens (L'Internationale Online / HDK-Valand) and members of the L'Internationale Online editorial board: Maria Berríos, Sheena Barrett, Sara Buraya Boned, Charles Esche, Sofia Dati, Sabel Gavaldon, Jasna Jaksic, Cathryn Klasto, Magda Lipska, Declan Long, Francisco Mateo Martínez Cabeza de Vaca, Bojana Piškur, Tove Posselt, Anne-Claire Schmitz, Ezgi Yurteri, Martin Pogacar, and Ovidiu Tichindeleanu, 18h00, Harry Clark Lecture Theatre, NCAD
-
–
Collective Study in Times of Emergency, Amsterdam
Within the context of ‘Every Act of Struggle’, the research project and exhibition at de appel in Amsterdam, L’Internationale Online has been invited to propose a programme of collective study.
-
Museo Reina Sofia
Poetry readings: Culture for Peace – Art and Poetry in Solidarity with Palestine
Casa de Campo, Madrid
-
WIELS
Collective Study in Times of Emergency, Brussels. Rana Issa and Shayma Nader
Join us at WIELS for an evening of fiction and poetry as part of L'Internationale Online's 'Collective Study in Times of Emergency' publishing series and public programmes. The series was launched in November 2023 in the wake of the onset of the genocide in Palestine and as a means to process its implications for the cultural sphere beyond the singular statement or utterance.
Related contributions and publications
-
Until Liberation II: Learning Palestine
Learning Palestine GroupInternationalismsPast in the Present -
Until Liberation I: Learning Palestine
Learning Palestine GroupInternationalismsPast in the Present -
One Day, Freedom Will Be
Françoise Vergès, Maddalena FragnitoInternationalismsLand RelationsClimateInstitute of Radical Imagination -
Live set: Una carta de amor a la intifada global
PrecolumbianEN esInternationalismsSonic and Cinema CommonsPast in the PresentMACBA -
Diary of a Crossing
Baqiya and Yu’adInternationalismsPast in the Present -
Biz Ezelden Beri Buradayız. Filistinli Şairlerin Kaleminden
Rana IssaEN tr arInternationalismsPast in the Present -
Decolonial aesthesis: weaving each other
Charles Esche, Rolando Vázquez, Teresa Cos RebolloLand RelationsClimate -
Climate Forum I – Readings
Nkule MabasoEN esLand RelationsClimateHDK-Valand -
…and the Earth along. Tales about the making, remaking and unmaking of the world.
Martin PogačarLand RelationsClimatePast in the Present -
Art for Radical Ecologies Manifesto
Institute of Radical ImaginationLand RelationsClimateInstitute of Radical Imagination -
Pollution as a Weapon of War
Svitlana MatviyenkoClimate -
The Kitchen, an Introduction to Subversive Film with Nick Aikens, Reem Shilleh and Mohanad Yaqubi
Nick Aikens, Subversive FilmSonic and Cinema CommonslumbungPast in the PresentVan Abbemuseum -
The Repressive Tendency within the European Public Sphere
Ovidiu ŢichindeleanuInternationalismsPast in the Present -
Climate: Our Right to Breathe
Land RelationsClimate -
A Letter Inside a Letter: How Labor Appears and Disappears
Marwa ArsaniosLand RelationsClimate -
Rewinding Internationalism
InternationalismsVan Abbemuseum -
Troubles with the East(s)
Bojana PiškurInternationalismsPast in the Present -
Right now, today, we must say that Palestine is the centre of the world
Françoise VergèsInternationalismsPast in the Present -
Body Counts, Balancing Acts and the Performativity of Statements
Mick WilsonInternationalismsPast in the Present -
Seeds Shall Set Us Free II
Munem WasifLand RelationsClimate -
Pollution as a Weapon of War – a conversation with Svitlana Matviyenko
Svitlana MatviyenkoClimateClimate book launchHDK-Valand -
Françoise Vergès – Breathing: A Revolutionary Act
Françoise VergèsClimateClimate book launchHDK-Valand -
Ana Teixeira Pinto – Fire and Fuel: Energy and Chronopolitical Allegory
Ana Teixeira PintoClimateClimate book launchHDK-Valand -
Watery Histories – a conversation between artists Katarina Pirak Sikku and Léuli Eshrāghi
Léuli Eshrāghi, Katarina Pirak SikkuClimateClimate book launchHDK-Valand -
The Veil of Peace
Ovidiu ŢichindeleanuPast in the Presenttranzit.ro -
Editorial: Towards Collective Study in Times of Emergency
L’Internationale Online Editorial BoardEN es sl tr arInternationalismsStatements and editorialsPast in the Present -
Opening Performance: Song for Many Movements, live on Radio Alhara
Jokkoo with/con Miramizu, Rasheed Jalloul & Sabine SalaméEN esInternationalismsSonic and Cinema CommonsPast in the PresentMACBA -
Indra's Web
Vandana SinghLand RelationsPast in the PresentClimate -
The Silence Has Been Unfolding For Too Long
The Free Palestine Initiative CroatiaInternationalismsPast in the PresentSituated OrganizationsInstitute of Radical ImaginationMSU Zagreb -
Everything will stay the same if we don’t speak up
L’Internationale ConfederationEN caInternationalismsStatements and editorials -
Art and Materialisms: At the intersection of New Materialisms and Operaismo
Emanuele BragaLand RelationsClimateInstitute of Radical Imagination -
Dispatch: Harvesting Non-Western Epistemologies (ongoing)
Adelina LuftLand RelationsSchoolsClimatetranzit.ro -
War, Peace and Image Politics: Part 1, Who Has a Right to These Images?
Jelena VesićInternationalismsPast in the PresentZRC SAZU -
Dispatch: Practicing Conviviality
Ana BarbuClimateSchoolsLand Relationstranzit.ro -
Dispatch: Notes on Separation and Conviviality
Raluca PopaLand RelationsSchoolsSituated OrganizationsClimatetranzit.ro -
Dispatch: The Arrow of Time
Catherine MorlandClimatetranzit.ro -
To Build an Ecological Art Institution: The Experimental Station for Research on Art and Life
Ovidiu Ţichindeleanu, Raluca VoineaLand RelationsClimateSituated Organizationstranzit.ro -
Dispatch: A Shared Dialogue
Irina Botea Bucan, Jon DeanLand RelationsSchoolsClimatetranzit.ro -
Art, Radical Ecologies and Class Composition: On the possible alliance between historical and new materialisms
Marco BaravalleLand RelationsClimateInstitute of Radical Imagination -
‘Territorios en resistencia’, Artistic Perspectives from Latin America
Rosa Jijón & Francesco Martone (A4C), Sofía Acosta Varea, Boloh Miranda Izquierdo, Anamaría GarzónLand RelationsClimateInstitute of Radical Imagination -
Unhinging the Dual Machine: The Politics of Radical Kinship for a Different Art Ecology
Federica TimetoLand RelationsClimateInstitute of Radical Imagination -
Cultivating Abundance
Åsa SonjasdotterLand RelationsClimatePast in the Present -
Rethinking Comradeship from a Feminist Position
Leonida KovačSchoolsInternationalismsSituated OrganizationsMSU ZagrebModerna galerijaZRC SAZU -
Reading list - Summer School: Our Many Easts
Summer School - Our Many EastsSchoolsPast in the PresentModerna galerija -
The Genocide War on Gaza: Palestinian Culture and the Existential Struggle
Rana AnaniInternationalismsPast in the Present -
Climate Forum II – Readings
Nkule Mabaso, Nick AikensLand RelationsClimateHDK-Valand -
Klei eten is geen eetstoornis
Zayaan KhanEN nl frLand RelationsClimatePast in the Present -
Dispatch: ‘I don't believe in revolution, but sometimes I get in the spirit.’
Megan HoetgerSchoolsPast in the Present -
Dispatch: Notes on (de)growth from the fragments of Yugoslavia's former alliances
Ava ZevopSchoolsPast in the Present -
Glöm ”aldrig mer”, det är alltid redan krig
Martin PogačarEN svLand RelationsPast in the Present -
Broadcast: Towards Collective Study in Times of Emergency (for 24 hrs/Palestine)
L’Internationale Online Editorial Board, Rana Issa, L’Internationale Confederation, Vijay PrashadInternationalismsSonic and Cinema Commons -
Graduation
Koleka PutumaLand RelationsClimate -
Depression
Gargi BhattacharyyaLand RelationsClimate -
Climate Forum III – Readings
Yolande Zola Zoli van der HeideLand RelationsClimate -
Soils
Land RelationsClimateVan Abbemuseum -
Dispatch: There is grief, but there is also life
Cathryn KlastoLand RelationsClimate -
Beyond Distorted Realities: Palestine, Magical Realism and Climate Fiction
Sanabel Abdel RahmanEN trInternationalismsPast in the PresentClimate -
Dispatch: Care Work is Grief Work
Abril Cisneros RamírezLand RelationsClimate -
Collective Study in Times of Emergency. A Roundtable
Nick Aikens, Sara Buraya Boned, Charles Esche, Martin Pogačar, Ovidiu Ţichindeleanu, Ezgi YurteriInternationalismsPast in the PresentSituated Organizations -
Present Present Present. On grounding the Mediateca and Sonotera spaces in Malafo, Guinea-Bissau
Filipa CésarSonic and Cinema CommonsPast in the Present -
Collective Study in Times of Emergency
InternationalismsPast in the Present -
S come Silenzio
Maddalena FragnitoEN itInternationalismsSituated Organizations -
ميلاد الحلم واستمراره
Sanaa SalamehEN hr arInternationalismsPast in the Present -
عن المكتبة والمقتلة: شهادة روائي على تدمير المكتبات في قطاع غزة
Yousri al-GhoulEN arInternationalismsPast in the Present -
Archivos negros. Episodio I. Internacionalismo radical y panafricanismo en el marco de la guerra civil española
Tania Safura AdamEN esInternationalismsPast in the Present -
Re-installing (Academic) Institutions: The Kabakovs’ Indirectness and Adjacency
Christa-Maria Lerm HayesInternationalismsPast in the Present -
Palma daktylowa przeciw redeportacji przypowieści, czyli europejski pomnik Palestyny
Robert Yerachmiel SnidermanEN plInternationalismsPast in the PresentMSN -
Masovni studentski protesti u Srbiji: Mogućnost drugačijih društvenih odnosa
Marijana Cvetković, Vida KneževićEN rsInternationalismsPast in the Present -
No Doubt It Is a Culture War
Oleksiy Radinsky, Joanna ZielińskaInternationalismsPast in the Present -
Reading List: Lives of Animals
Joanna ZielińskaLand RelationsClimateM HKA -
Sonic Room: Translating Animals
Joanna ZielińskaLand RelationsClimate -
Encounters with Ecologies of the Savannah – Aadaajii laɗɗe
Katia GolovkoLand RelationsClimate -
Cinq pierres. Une suite de contes
Shayma Nader–EN nl frInternationalisms -
Trans Species Solidarity in Dark Times
Fahim AmirEN trLand RelationsClimate -
Dispatch: As Matter Speaks
Yeongseo JeeInternationalismsPast in the Present -
Speaking in Times of Genocide: Censorship, ‘social cohesion’ and the case of Khaled Sabsabi
Alissar SeylaInternationalisms -
Reading List: Summer School, Landscape (post) Conflict
Summer School - Landscape (post) ConflictSchoolsLand RelationsPast in the PresentIMMANCAD